W Warszawie (gdzieś daleko na zachód od majątków Jana i Antoniego Butlerów) w nocy z 29-30 listopada 1830 rozpoczęło się Powstanie Listopadowe.

Zawsze przy okazji takich wydarzeń, mających wpływ na losy całego narodu i zapisanych wielkimi literami w historii Polski zastanawiał mnie ich wpływ na losy moich przodków mieszkających gdzieś nad Miedzanką, z dala od głównych szlaków komunikacyjnych, zajmujących się uprawą roli według zasad i prawa ustalanego gdzieś daleko od Miedzny, Wrotnowa, czy Wrzosek.
Przy okazji każdej rocznicy takiego wydarzenia staram się przypominać sobie zapiski, informacje, wspomnienia znalezione gdzieś w literaturze, internecie, zasłyszane od historyków i badaczy danego okresu historycznego. Poniżej takie zapiski dotyczące życia, ludzi, wydarzeń na ziemi miedzeńskiej w trzeciej dekadzie XIX wieku związane, mniej lub bardziej z Powstaniem Listopadowym.      

Wielkim źródłem informacji o historii majątku rodziny Butlerów, jest strona założona przez członków tej rodziny (a), taki zapis znalazłem tam w odniesieniu do Powstania Listopadowego na naszym terenie:
„ w lutym 1831 od płn-wsch przez teren gminy Miedzna przechodziły oddziały wojsk rosyjskich, które po potyczce w Węgrowie wycofały się w kierunku Sterdyni i Kosowa Lackiego”
Chcąc dowiedzieć się więcej o tych wydarzeniach znalazłem taki bardziej szczegółowy opis pierwszych efektów militarnych wybuchu powstania na ziemi miedzeńskiej – tak pisze A. Kołodziejczyk (e):
„… 6 lutego (1831) centrum rosyjskie w sile przeszło 79 tys. bagnetów i szabel oraz 220 dział przekroczyło granice Królestwa Polskiego pod Tykocinem, Żółtkami, Surażem, Pią(e)tkowem, Grannem, osiągając w tym dniu Czyżew, Nur i Sterdyń. W dniu następnym straż przednia III korpusu rezerwowego kawalerii hrabiego Witta osiągnęła Węgrów…”

Patrząc na wspólczesne szlaki komunikacyjne można założyć, iż oddziały rosyjskie idące ze Sterdyni kierowały się przez Dybów, Pogorzel, ominęły Wrzoski od południa i weszły do Miedzny drogą na skrzyżowaniu dzisiejszej ul. Napoleona i Przechodniej. Przemaszerowały przed myślę zdziwionymi mieszkańcami i skierowały się na Węgrów przez Poszewkę lub przez Jartypory, aby ul. Miedze(y)ńską wkroczyć do Węgrowa.

„… 8 lutego miała miejsce jedna z pierwszych potyczek tej wojny. Wysłany przez gen. Franciszka Żymirskiego z Liwa 3 Pułk Ułanów, wsparty przez piechotę 3. i 7. Pułków Liniowych wyparł z Węgrowa sześć szwadronów kawalerii rosyjskiej z sześcioma działami, które cofnęły się w kierunku Sterdyni i Kosowa, ku siłom głównym korpusu Witta…”
„… nieprzyjaciel cofnął się do Kosowa, a dwa szwadrony 3 Pułku Ułanów wysłane aż do Miedzny żadnej o nieprzyjacielu niepowzięły wiadomości – pisał gen. Franciszek Żymirski do gen. Tadeusza Suchorzewskiego tego dnia (8 lutego) z Liwa…”  (e)

Tak więc w początkach lutego 1831 mieszkańcy miasta Miedzny i wsi wokół byli świadkami tylko kilku przemarszów, pościgów i ucieczek wojsk polskich i rosyjskich. W kolejnych miesiącach walki koncentrowały się na osi Sokołów-Węgrów-Liw i dalej w kierunku Warszawy lub Siedlec.
Potyczki w okolicach Węgrowa toczyły się do połowy kwietnia: „… na bitwie 14 kwietnia kończył się szereg walk o mosty na Liwcu pod Liwem. Wielokrotnie niszczone i odbudowywane, w kwietniu 1831 nie posiadały już większego znaczenia operacyjnego…” (e)

Niestety jeszcze w trakcie działań wojennych żołnierzom obu armii przyszło się zmierzyć ze wspólnym śmiertelnym wrogiem (e):

„…zaraz po bitwie pod Liwem spadła na korpus Umińskiego jak grom, epidemia cholery. Zwycięska szarża ułanów pod Grodziskiem (nad Liwcem) kosztowała ich drogo – wraz ze zdobyczną bielizną i obuwiem w obozie polskim w dwa dni później rozprzestrzeniła się ta straszna, nieuleczalna prawie choroba. Liw cały, wszystkie ambulanse i szpitale polowe zapełniły się konającymi, trwoga ogarnęła najtęższe umysły… Z tego okresu epidemii pochodził nieistniejący już cmentarz choleryczny obok traktu liwskiego pod Węgrowem, na którym grzebano zmarłych…”
Wiedząc jak zaraźliwą chorobą jest cholera zrobiliśmy krótkie zestawienie metryk kościelnych za okres 1829-1833 dla parafii Miedzna. Choć brak nam głębszych analiz powodów takiej sytuacji to domniemać można, iż epidamia cholery również wśród mieszkańców parafii Miedzna zebrała śmiertelne żniwo (choć czy to możliwe, żeby epidemia trwała tylko 1 rok?).
Statystyki wyglądały tak dla  mieszkańców ówczesnej parafii Miedzna (b):    

Urodzenia/ Małżeństwa/ Zgony

               U            M           Z

1829       87           22          64

1830       98           30          64

1831       84           13          99

1832      110          45          67

1833      112          21          70

Pomimo epidemii działania wojenne w roku 1831 przybierały na sile. Do działań powstańczych włączali się również mieszkańcy Miedzny, osoby pochodzące z naszych terenów i związane z majątkiem Miedzna.

Feliks Banaszewski (1804-1864) ur. w Miedznie, student prawa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego, podoficer 8 Pułku Piechoty Liniowej, kawaler srebrnego Krzyża Virtuti Militarii (VM), emigrował do Francji (działacz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego),

Michał Jasiński (1806-1876) pochowany w Miedznie, podczas powstania służył w 10 Pułku Ułanów, VM za udział w szarży pod Dębem Wielkim, dzierżawca folwarków w majątku Miedzna,

Feliks Żochowski (1802-1868) ur. w Żeleźnikach, student Uniwersytetu Warszawskiego, kuzyn i wychowawca Fryderyka Chopina, żołnierz Gwardii Narodowej Wojska Polskiego 1831, „… eskortował jeńców rosyjskich wziętych pod Stoczkiem, w czasie szturmu Warszawy walczył na wałach…” (i)

Andrzej (Jędrzej) Krysiński (1812 – 1903) – bardzo tajemnicza jak dla mnie persona. Jego związki z naszym regionem znalazłem w jednym źródle internetowym (ł). I choć nie udało mi się ich potwierdzić w metrykach miedzeńskich, to sprawdzenie metryk parafii Gidle potwierdza zapisy, iż A. Krysiński urodził się we wsi (?) Miedzna par. Miedzna(!?). Krótki wycinek biogramu ze wspomnianego źródła:
„… Andrzej Krysiński urodził się w Miedznie (s. Józefa i Elżbiety Kwaśnickiej (?? brak takiego nazwiska w naszych metrykach)… podchorąży Wojska Polskiego, adiutant gen. Dwernickiego, powstaniec 1830, kawaler VM – odznaczony na polu bitwy pod Boremlem 19.04.1831 (w wieku 19 lat?!),… w 1833 ekonom dóbr Miedzna (?)…”  

O tych i innych Bohaterach Powstania Listopadowego przygotowujemu dłuższe noty biograficzne, odkrywamy nowe fakty z ich biografii, łączymy miejsca, fakty, wydarzenia.

Warto wspomnieć również o Aleksandrze Kuczyńskim (1803-1858) (synu Feliksa i Józefy hr. Butlerowej), który podczas Powstania pełnił rolę dowódcy Gwardii Ruchomej (jednostka tworzona na wzór piechoty liniowej) na Podlasiu (a potem ubiegał się bez powodzenia o dowodzenie pospolitym ruszeniem – które i tak nie zostało zorganizowane – na Podlasiu) (f). Aleksander na rzecz Pułku Ułanów Podlaskich dostarczył 60 jeźdźców wraz z końmi ze swego majątku (stadnina w Korczewie) (g). 

Ale również urzędnicy miejscy i gminni otrzymali zadania i pełnili funkcje w strukturach powstańczych. A były to zadania często bardzo trudne:
„… dochodziło również do buntów wśród straży bezpieczeństwa (formacja ta miała zadania policyjno-porządkowe, uzbrojona głównie w kosy i piki). Wójt gminy Miedzny, hr. Butler (prawdopodobnie Jan) z obwodu siedleckiego, poinformował Komisję Wojny, że już 16 grudnia 1830 roku 20 mieszkańców należących do straży, okazała burzliwą niechęć stawienia się w mieście Sokołowie i nie słuchali poleceń wójta gminy…” (f), a dodatkowo buntownicy oświadczyli sołtysom, iż:  „…stawić się będziemy – piki porzucali, a sami do lasów pozbiegali – jeżeli chcecie, to chodźcie za nami, będziemy się próbować…” (g) (ciekawe, do którego lasu zbiegli, „na piaski”, „na pieńki”, a może „na zapowiedke”)

Problemy z dyscypliną i podporządkowaniem się rezimowi wojennemu były charakterystyczne dla wielu miast i wsi z ówczesnego Województwa Podlaskiego. Status Miedzny i majątku miedzeńskiego był jednak szczególny – tak wyglądał poziom zamieszkania w miastach powiatu węgrowskiego kilka lat przed powstaniem (w czasach napoleońskich) (c):

miasto       domy  ludność

Sterdyń       42         408

Miedzna      106        639

Kosów         20         222

Stoczek        82         522

W miastach istniały struktury organizacyjne, do których były kierowane wytyczne i polecenia od władz i komisji powstańczych. Oprócz wójta i burmistrza, była rada miasta, pisarz miejski, egzekutor konsumpcyjny (pobierał podatki), felczer, leśniczy, proboszcz, etc., a na to były nałożone stanowiska i osoby – dzierżawcy – wyznaczeni przez właścicieli poszczególnych wsi/ folwarków do ekonomicznego zarządzania powierzonym im majątkiem.

Ważną rolę pełnił pewnie ówczesny proboszcz parafii Miedzna – ks. Szymon Strus (1796 – 1874) (l).
Czas jego posługi obejmował oba Powstania – Listopadowe i Styczniowe, obie epidemie cholery (1830-1835), oraz (1847-1849) i liczne zmiany polityczne i społeczne. Był najdłużej urzędującym proboszczem w historii parafii Miedzna.

Ksiądz Strus do parafii naszej zawitał wraz ze swą bratanicą Ewą, której w miedzeńskim kościele udzielił ślubu z Leonardem Makowskim – synem Szymona Makowskiego.

Wielmożny Szymon Makowski (1778 – 1831), był dzierżawcą części majątku Butlerów – folwarków Wrotnowa, Miednika i Tchórzewa (b), jego syn Leonard był ekspedytorem pocztowym w Węgrowie (jego brat Witalis również piastował to stanowisko (?)).
Taki opis tego stanowiska znalazłem w opracowaniu fachowym (j):
„… Do grupy kierowniczej, oprócz dyrektora generalnego poczt i naczelników urzędów, wchodzili także ekspedytorzy poczt, którzy zarządzali wszystkimi niższymi od urzędów terenowymi placówkami pocztowymi w Królestwie. W latach 1815-1871 pracowało na poczcie 874 ekspedytorów…”

Senior rodu Makowskich zmarł w 1831 – nie wiadomo czy na skutek epidemii, czy raczej jak to się pisało w metrykach „na starość” (brak adnotacji w metryce zgonu) – jego nagrobek, jest najbardziej charakterystyczny i najokazalszy na miedzeńskiej nekropoli (wymaga też pilnej pracy restauratorskiej). Miejsce pochówku (przy głównej alei cmentarnej) obok ks. Strusa, podkreśla również wysoki status społeczny Szymona Makowskiego w ówczesnej społeczności.

Choć życie na pozór toczyło się normalnym biegiem, a wojna była gdzieś daleko, to kolejny aspekt codzienności może świadczyć o tym, iż wydarzenia roku 1831 wpływały znacząco na zachowania i decyzje naszych przodków.

Ciekawe wnioski przynosi analiza zapisów (dotyczących mieszkańców parafii Miedzna) poczynionych przez Piotra Żaboklickiego – pisarza aktowego powiatu węgrowskiego (h).
Znów nasza najprostsza – ilościowa analiza (zrobiona na bazie szczegółowej kwerendy Pana L. Niepiekło w Archiwum Państwowym w Siedlcach) (h) – może być obarczona dużym błędem metodologicznym, ale dla potrzeb niniejszego opracowania będzie wystarczająca.
Do pisarza aktowego (chyba odpowiednik naszego notariusza) zwracali się mieszkańcy różnego stanu społecznego, dla sformalizowania transakcji kupna-sprzedaży, skwitowania(?), potwierdzenia spadków, kontraktów zastawnych, kaucji, dzierżawy, testamentów, etc.

Ilość takich spraw w latach kształtowała się następująco:

1828 –  42 sprawy (m.in ks. Szymon Strus sprzedał grunta na Miedznie)
1829 – 32 sprawy
1830 – 51 spraw (m.in. hrabia Jan Butler we dworze w Miedznie zamieszkały i Szymon Makowski w Orzeszówce zamieszkały zawierają trzyletni kontrakt na dzierżawę folwarków Wrotnów, Tchórzowa, wsi Zarobna, Zgrzebichy)
1831 – 9 spraw!! (m.in. testament Jana Szkopika – dawnego, z czasów Księstwa Warszawskiego, burmistrza Miedzny)
1832 – 56 spraw
1833 – 47 spraw

Jednym z ostatnich akordów Powstania Listopadowego 1830-31 na naszym terenie (choć jeszcze do końca nie potwierdzonym) mógł być przemarsz wojsk gen. Dembińskiego w lipcu 1831, który po wyprawie na Litwę powracał przez Kossów do miasta Warszawy. Jego oddział mógł przechodzić przez płn część majątku miedzeńskiego (k)

Mamy jeszcze na naszym terenie pomniki przypominające nam wydarzenia i ludzi z pierwszej połowy XIX w. Kilka pomników jest jeszcze na miedzeńskim cmentarzu – m.in. Szymon Makowski, Józef Kossobudzki (jeden z dzierżawców folwarku Wrotnów), Michał Jasiński, Piotr Kosiński, Jan Sokołowski, Protazy Korzeniowski, ks. Felix Grzymała – inne, jak  nagrobek ks. Szymona Strusa przegrały walkę z wszechogarniającą kostką brukową.

Jest kilka krzyży przydrożnych i kapliczek z XIX wieku. W miarę bezpieczny (choć kompletnie nie podlegający jakiejkowiek ochronie) wydaje się być głaz narzutowy/ pomnik przyrody(?!) przy drodze Miedzna-Orzeszówka (w kierunku na Zapowiedkę), przy którym jak wieść gminna niesie odpoczywał powstaniec – choć do końca nie wiadomo czy z roku 1830, czy 1863.

Nadal zbieramy wszelkie informacje i opowieści o ludziach, którzy żyli, działali i brali udział w wydarzeniach historycznych, które składają się na historię tą wielką i tą mniejszą – naszą regionalną.

Zachęcamy wszystkich mieszkańców interesujących się historią regionu miedzeńskiego do współpracy w ramach Miedzeńskiego Towarzystwa Eksploracyjno- Historycznego (MTEH). 

tekst: Maciek Flasiński
mat. źród.: MTEH – Paweł Boratyński i Marcin Skrzeszewski

źródło:
(a) www.butler.it2.pl
(b) geneteka.pl
(c) A. Rogalski „Szkice z dziejów Węgrowa i powiatu węgrowskiego w czasach napoleońskich”
(d) T. Łuniewski „Z Bogiem zaczęty pamiętnik”
(e) A. Kołodziejczyk „Bitwy i potyczki pod Liwem w powstaniu listopadowym”
(f) Rocznik Międzyrzecki T.IV W. Bednarski „Organizacja siły zbrojnej na Podlasiu w okr. Powstania 1830/31”
(g) J. Warmiński „Wkład woj. podlaskiego w powstanie 1830-31 – mobilizacja”
(h) L. Niepiekło „Parafia Miedzna i jej mieszkańcy – dzieje od XV do XVIII w.”
(i) praca zbiorowa „ Węgrów dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”
(j) T. Suma „Urzędnicy pocztowi Królestwa Polskiego 1815-1871”, Przegląd Hist. 2007
(k) S. Kieniewicz, A. Zahorski, W. Zajewski „Trzy powstania narodowe”
(l) www. strus.org/ biografie
(ł) www. boretti-saga.pl